نام «لوطی» در اواسط دوران قاجار به پهلوانان محلی اطلاق شد. این گروه در اواسط قاجار شکل امروزی یافتند. در این دوره، لوطی ها نگهبان محلات به حساب می آمدند.

به گزارش راوی امروز، نام کودتای ۲۸ مرداد با نام لوطی ها درآمیخته است. شکی نیست که این گروه نقشی اساسی در حادثه کودتا داشته اند. بسیاری در مورد نقش شعبان جعفری (شعبون بی مخ) و گروهش در مخالفت با مصدق و طرفداری از شاه و زاهدی نوشته اند. با این حال، نباید فراموش کرد که شعبان جعفری و طرفدارانش در کودتا تنها نبوده اند. در همین تهران لوطی های دیگری بودند که از کودتا حمایت کرده و به خیابان ریختند. جالب اینکه یکی از این اشخاص «طیب حاج رضایی» است که اتفاقا چند سال بعد و در سال ۱۳۴۲ علیه شاه برخاست و اعدام شد. در شهرهای دیگر نیز بسیاری از لوطی ها علیه مصدق برخاسته و در کنار زاهدی و کودتاچیان قرار گرفتند.

با این حال، نباید گمان کرد که کودتای ۲۸ مرداد اولین صحنه سیاسی و عمومی بود که لوطی ها در آن عرض اندام کردند. تاریخ لوطی گری به اندازه تاریخ ایران است و این گروه در قالب ها و نام های مختلف در عرصه عمومی  ایران ظاهر شده و نقش آفرینی کرده اند. بد نیست در این گزارش مروری مختصر بر این پدیده تاریخی و ایرانی داشته باشیم.

پهلوان و پهلوان گرایی در ایران باستان

ذهن ایرانی «پهلوان گرا» است. این چیزی است که با مرور تاریخ، اسطوره و افسانه های ایرانی عیان می شود و استنتاج آن کار سختی نیست. کافی است مروری بر شاهنامه داشته باشیم تا متوجه شویم برای ایرانی ها پهلوانان عزیزتر از شاهان بوده اند. به جز شاهنامه، افسانه ها و داستان های دیگری همچون «سمک عیار» و «گشتاسب نامه» نیز وجود دارند که همگی روح پهلوان گرایی ایرانی را نشان می دهند.

روحیه پهلوان گرایی در مذاهب ایرانی نیز خود را نشان می دهد. در این میان، مذهب «مهرپرستی» یا میترائیسم از اهمیت زیادی برخوردار است. روحیه پهلوان گرایی در این مذهب به حدی است که سربازان و جنگاوران رومی  به آن گرایش پیدا می کنند. در این مذهب که عُلقه عرفانی نیز دارد، رسیدن به کمال و سعادت مراتبی دارد که یکی از این مراتب، مرتبه «پهلوان» است. جالب اینکه معابد پیروان این آیین شباهت بسیار زیادی به گودهای زورخانه دارد و از این حیث، می تواند یکی از ریشه های تاریخی فتوت در دوره های بعد باشد.

رسم پهلوانی در ایران بعد از اسلام/ از عیاری تا فتوت

رسم پهلوانی بعد از آغاز عصر اسلام تغییر می کند. در ابتدا با تغییر شرایط سیاسی و اجتماعی ایران، گروهی در غالب «عیاران» میراث دار این آیین می شوند و البته آن را تا حدی تغییر می دهند. این گروه که رابین هودهای ایرانی بودند، سعی در حمایت از مردم مستمند و مبارزه با حکام فاسد داشتند. گروهی از این عیاران به رهبری «یعقوب لیث» توانستند در سیستان به قدرت رسیده و حکام عرب را از این منطقه بیرون کنند.

به جز آیین عیاری، رسم «فتوت» نیز توانست روح پهلوانی ایرانی را به ارث ببرد. این رسم آیین ها و مناسک پهلوانی و باورهای آن را با باورها، مفاهیم و ارزش های شیعی تلفیق کرد و توانست سنتی جدید دست را پایه گذاری کند. در این آیین جدید امام علی (ع) اول پهلوان عالم نامیده می شود و حتی در داستانی خیالی با رستم افسانه ای کشتی می گیرد.

 از دل آیین فتوت گروه های مبارز مختلف شیعی بیرون می آیند. این گروه ها به خصوص بعد از هجوم مغولان به ایران شروع به فعالیت زیرزمینی کرده و هر یک در گوشه ای از کشور علم قیام بر می افراشند. سرانجام چند شاخه از این گروه با شاه اسماعیل صفوی متحده شده و سلسله صفویه را به وجود می آورند.

صفویه و شکل گرفتن بنیاد لوطی گری

رسم فتوت با آغاز عصر صفوی تغییر می کند. صفویه در ابتدا گرایش شدید عرفانی و فتوت گرایانه داشتند. با این حال، با گذشت ایام، گرایش آنها به مذهب رسمی و به خصوص ایجاد دستگاه منظم شریعت محورانه بیشتر می شود. رسم فتوت نیز کم کم رنگ و شکل متفاوتی گرفته و در گروه های مختلف به اشکال گوناگون در می آید.

در اواسط دوره صفویه است که گروه های مردمی که بعدها «لوطی» نامیده می شوند به وجود می آیند. نام لوطی معمولا به معنی هرزه و مزاحم است. عبید زاکانی لوطی‌ ها را شاهدباز می ‌دانست و شاعران عصر صفوی آنها را «متقلب» می نامیدند. امروز نیز این معنا در مورد لوطی به کار می رود و عبارت «لوطی خور کردن» به همین معنا است.

نام لوطی در زمان صفویه به پهلوانان گفته نمی شد و همانطور که بیان شد، معنایی منفی داشت. با این حال، گرایش پهلوانی در محلات شهرها به خصوص اصفهان وجود داشت. این سنت در دوران صفویه شدت گرفت و در دوران زندیه همه گیر شد. «رستم الحکما» در کتاب «رستم التواریخ» و در فصل مربوط به کریم خان زند، نام لوطی های مشهور شیراز در دوره حاکم زند را ذکر کرده است.

لوطی گری در دوران قاجار/ دو حضور جدی لوطی ها در سیاست

نام «لوطی» در اواسط دوران قاجار به پهلوانان محلی اطلاق شد. این گروه در اواسط قاجار شکل امروزی یافتند. در این دوره، لوطی ها نگهبان محلات به حساب می آمدند. هر لوطی به همراه نوچه هایش یک محله برای خود داشت و آن را اداره می کرد. لوطی ها در این دوره شکل و شمایل خاص خود را پیدا کردند. بیشتر آنان وسط سر خود را با تیغ می تراشیدند و موهای اطراف آن را بلند می کردند. این اقدام بدین خاطر بود که هنگام کشتی، کسی نتواند موی سر آنها را بگیرد. مرام و مسلک و گویش این لوطی ها نیز شبیه هم بود. آنها کلمات را کامل ادا نمی کردند و اصطلاحات مخصوص خود را داشتند و غالبا در زورخانه ها دور هم جمع می شدند.

این گمان که لوطی ها مردم دار و جوانمرد بوده و همواره از بی نوایان حمایت می کردند غلط است. در میان لوطی ها کم نبودند اشخاصی که مدام به آزار ضعفا می پرداختند. بسیاری از آنها بی کار بودند و صبح تا شب به میخارگی و تریاک کشی می پرداختند و در آخر شب نیز مزاحم مردم می شدند.

در دوران محمدشاه قاجار اولین حضور تاثیرگذار این جماعت در عالم سیاست را شاهد هستیم. در این دوره، الواط به رهبری «حاج غلامحسین» علیه حاکم وقت اصفهان شورش کرده و ضمن حمایت از برخی روحانیون متنفذ اصفهان حکومتی خودمختار در اصفهان ایجاد کردند. البته عمر این حکومت زیاد نبود. محمدشاه قاجار بعد از فراغت از جنگ هرات به سمت اصفهان لشگر کشید و آنها را سرکوب و حاج غلامحسین را اعدام کرد.

با وجود اقدام محمدشاه، نفوذ لوطی ها در جامعه ایرانی هر روز بیشتر و بیشتر شد. در دوران ناصرالدین شاه، تقریبا هر محله تهران و اصفهان و یزد چند لوطی داشت. این افراد در اواخر دوران ناصری به چنان قدرتی رسیدند که حتی سربازان و گزمه ها نیز جرات نداشتند به آنها چیزی بگویند.  

دومین حضور تاثیرگذار این جماعت در عالم سیاست به دوران محمدعلی شاه باز می گردد. در دوران استبداد صغیر و در دوره ای که شاه قاجار شروع به سرکوب مشروطه خواهان کرد، بسیاری از این افراد با جذب محمدعلی شاه با قاجار همراه شده و حتی عده ای در وسط میدان توپخانه جمع شده و شروع به فحاشی و حمله به طرفداران مشروطه کردند.

با این حال، گروهی از لوطی ها نیز از مشروطه خواهان حمایت کردند. همراهی گروهی از روحانیون با مشروطه خواهی و مبارزه با شاه قاجار باعث شد گروهی از لوطی های تبریز و تهران با مجاهدین همراهی کرده و علیه استبداد بایستند.

لوطی گری در دوران پهلوی و کودتای ۲۸ مرداد/ دستمال یزدی و کلاه پهلوی وارد سینما می شود

در دوران پهلوی لوطی ها شکل و شمایل عوض می کنند. استفاده از کلاه پهلوی، دستمال یزدی و کفش پاشنه خواب در این دوران رایج می شود. لوطی ها در دوران پهلوی نیز میراث دار دو مسلک مختلف هستند. از طرفی، تاکید بر روش فتوت و حضور در زورخانه ها و از طرف دیگر، بدمستی و مزاحمت برای مردم باعث شد این گروه چهره ای دو گانه نزد مردم پیدا کنند.

در ابتدای دهه ۳۰ بود که این جماعت سومین و مهم ترین حضور خود را در عرصه سیاست رقم زدند. کودتای ۲۸ مرداد باعث شد لوطی ها بیش از همیشه مورد توجه قرار بگیرند. بعد از آن و در دهه ۴۰ و ۵۰ بود که لوطی ها وارد سینما نیز شدند. سنت پهلوان گرایی ایرانی در قالب لوطی گری وارد سینما شد و چنان قدرت گرفت که تبدیل به نوعی «فرهنگ» همگانی گردید.

این سنت با ورود به دوران جمهوری اسلامی تغییر کرد و اگرچه هنوز هم ادامه دارد اما در شکل و شمایل دچار تحول شده و پدیده ای جدید را به وجود آورده است. 

نسخه چاپی خبر