بهره‌گیری از مضامین آیینی در ساخت آثار هنری امری متداول و مخاطب پسند است، از آنجا که سینمای ایران همیشه با کمبود موضوعات و قصه‌های جذاب همراه است اما ظرفیت سوژه‌های آیینی در سینما و تلویزیون ایران مورد توجه قرار نمی‌گیرد که نمونه بارز آن آیین قدیمی شب یلداست.

به گزارش راوی امروز، اگر بخواهیم نگاهی به تاریخ سینما و تلویزیون ایران بینندازیم در خواهیم یافت که به جز برخی فیلم‌ها و سریال‌ها، باقی آثار توجهی به موضوعات آیینی از جمله شب یلدا نکرده‌اند به ویژه آثار تاریخی که رنگ و بوهای آیینی در جذابیت آنها می‌تواند تاثیر به سزایی داشته باشند.

شب یلدا آنطور که در بازار جذابیت دارد و کسبه‌ و بازاریان آنطور که در توسعه آن تلاش می‌کنند، بین اهالی هنر چندان جاافتاده نیست. مثلا اگر از کنار چند تراکت ترانه و تصنیف، چند تابلوی نقاشی و چند فیلم و سریال بگذریم متوجه می‌شویم هنر میانه‌ای با یلدا ندارد. در حالی که شعرخوانی و نقل داستان‌های عامیانه از گذشته‌های دور و وجود رنگ‌ها و نمادها به عنوان امری هنری و فرهنگی بیشترین و مهم‌ترین ظرفیت‌های آیین شب یلدا بوده است و جاداشت همانطور که بازار در توسعه آن نقش داشت فرهیختگان و هنرمندان هم در بعد معنوی آن تلاش می کردند.

در گذشته سفره شب یلدا مانند امروزه رنگین و تجملاتی نبوده  و خانواده‌ها با تهیه برخی خوراکی‌های گیاهی این شب را با شعرخوانی و قصه گویی جشن می‌گرفتند، اما وقتی بازار به ذات و ظرفیت این آیین پی برد تلاش کرد تا از این ظرفیت برای رونق خود بهره گیرد که بسیار هم موفق بوده است. در این سال‌ها بسیاری از کالا ها مانند کیک‌ها و شیرنی‌های متفاوت و مجسمه‌ها و لبای‌ها و بسیاری از المان‌ها با زمینه‌ها و تم های هندوانه و انار به اجزای جدا نشدنی جشن و سفره شب یلدا تبدیل شده‌اند امری که به هیچ وجه اهالی هنر از آن دور هستند.

تصنیف‌ها و ترانه‌های یلدایی

با این وجود تعدادی فیلم و سریال و چند تصینف و ترانه وجود دارد که نشان می‌دهد برخی هنرمندان نسبت به این آیین بی‌توجه نبوده‌اند که از میان می‌توان به تصنیف «دل شیدا» با صدای استاد شجریان و ترانه «تو شب یلدای منی» با صدای علی مولایی اشاره کرد که این ترانه اگرچه در سال‌های اخیر ساخته شده بسیار مورد پسند مخاطبان قرار گرفته و به تم موسیقیایی این آیین تبدیل شده است.

قدیمی‌ترین اثر هنری در رابطه با آیین یلدا

گفتنی است تصنیف دل شیدا از ساخته‌های علی اکبر شیدا تصنیف ساز و ترانه‌سرای دوره ناصرالدین شاه است که می توان از آن به عنوان قدیمی‌ترین اثر هنری درخصوص آیین کهن شب یلدا یاد کرد. از نکات قابل توجه درباره این تصنیف، آخرین روز زندگی استاد ابوالحسن خان صبا موسیقیدان برجسته ایرانی است. که به گفته دخترش استاد صبا در آخرین روز زندگی‌اش که مصادف می‌شود با شب یلدای سال ۱۳۳۶ در طول آن روز حیاتش این تصنیف را مدام زمزمه می‌کرد تا از دنیا رفت.

اگرچه تعداد ترانه‌ها و تصنیف‌های ساخته شده با مضمون شب چله و شب یلدا بسیار بیشتر از آثار سینمایی است اما باقی کارها مانند دو اثر یاده شده توفیق چندانی پیش مخاطبان پیدا نکرده‌اند.

شب یلدای کیومرث پور احمد

شب یلدا هیچ نشانه‌ای در سینمای ایران نداشت که تا ۱۳۸۰ فیلم با نام «شب یلدا» توسط کیومرث پوراحمد و با بازی خوب محمدرضا فروتن ساخته شد، فیلمی که در آن زمان مورد استقبال قرار گرفت، با وجود آنکه نام این فیلم تداعی کننده آیین کهن ایرانی است اما نشانه‌ای از جشن یلدا درآن وجود ندارد. این درحالی است که کارگردان این توفیق را می یابد که شب تنهایی شخصیت اصلی فیلمش را در مقابل شلوغی و جشن مورد انتظار از شب یلدا قرار دهد و این‌گونه تنهایی طولانی او را مانند طولانی ترین شب سال یعنی یلدا به تصویر بکشد. فیلم شب یلدا در واقع  تنها اثر سینمایی ایران است که مخاطب را به یاد شب یلد می‌اندازد.

یک قسمت یلدایی در زیر آسمان شهر  

زیر آسمان شهر مجموعه به یاد ماندنی طنزی است که در سال ۱۳۸۰ و در مجموعه ۹۰ قسمتی  توسط مهران غفوریان ساخته شده بود. این سریال  موضوعات روزمره را در غالب طنز بیان می‌کرد که مورد استقبال مخاطبان تلویزیونی قرار گرفته بود. قصه‌های این مجموعه مربوط به اتفاق‌هایی بوده که برای  همسایگان یک آپارتمان پیش می‌آمد.

این سریال به صورت روزانه ساخته می‌شد و در طول زمان پخش یکی از قسمت‌ها همزمان با شب یلدا بود که در آن همسایگان در حیاط خانه گرد هم آمدند و بساط یلدایی چیدند، آجیل و انارو هندوانه خوردند و فال حافظ گرفتند.

 شب یلدا در سریال شهریار

سریال شهریار ساخته کمال تبریزی هم از دسته سریال‌هایی است که آیین شب یلدا در آن از المان‌های مورد توجه کارگردان بوده؛ سریالی که در سال ۱۳۸۶ ساخته شده بود.

شب نشینی و شعرخوانی بخش مهمی از سریار یاد شده است که طی آن شهریار با شاعران همتراز عصر خود برگزار می‌کرده. در یکی از قسمت‌ها میهمانی به‌مناسبت شب یلدا برگزار می‌شود  و همه در کنار هم با خواندن اشعار مختلف این شب را سپری می‌کنند.

یلدا در چشم باد  

سریال در چشم باد در سال ۱۳۸۸ توسط  مسعود جعفری‌جوزانی ساخته و از تلویزیون پخش شد؛ سریالی که مورد توجه مخاطبان قرار گرفته بود. این مجموعه تلویزیونی دربر دارنده سه دوره تاریخ ایران یعنی قاجار، پهلوی، جمهوری اسلامی بود که در آن به قصه زندگی خانواده‌ای پرداخته شده بود که رویدادها و لحظات تلخ و شیرین زندگی‌شان را  از دوره قیام میرزا کوچک جنگلی تا آزادسازی خرمشهر نشان می‌داد.

پدر خانواده آقای(ایرانی) از یاران میرزا کوچک‌ بود که پس از کشته‌شدن میرزا با خانواده‌اش به تهران کوچ کرد و با خانواده‌ای در تهران دوست شدند و همنشینی پیدا کردند. در یکی از قسمت‌های این سریال خانواده ایرانی به همراه خانواده دوستشان در سال‌های اولیه حکومت پهلوی دوم، مراسم شب یلدا را برپا کردند، همگی زیر  زیر کرسی نشستند، حافظ خوانند و انار ‌خورند.

هندوانه شب یلدا  

سعید آقاخانی کارگردان و بازیگر سینما و تلویزیون ایران، اما برخلاف دیگر همتایان خود در سال ۱۳۸۶ تله فیلمی به نام هندوانه شب یلدا را می‌سازد که قصه این فیلم در همین شب آیینی و پرداختن به یکی از المان‌های این مراسم یعنی هندوانه می‌گردد.

آقاخانی در این تله فیلم روایتی متفاوت از شب یلدا در چند خانواده مختلف تهرانی را نشان می‌دهد که در آن هندوانه‌ای دست به دست می‌شود و از بالاترین نقطه شهر به پایین شهر می‌رسد. فیلم از جایی شروع می‌شود که هندوانه فروشی با وانت همه هندوانه‌های خود را به فروش می‌رساند و یک هندوانه بسیار بزرگ باقی می‌ماند. مردی برای خریدن هندوانه سراغش می‌آید اما چون پول کافی ندارد دست خالی بازمی‌گردد. بعد از او پیرمردی می‌آید و هندوانه را می‌خرد. وقتی به خانه می‌رود بر اثر نزاع با همسرش و از شدت عصبانیت هندوانه را از پنجره به بیرون پرتاب می‌کند هندوانه به داخل وانتی می‌افتد و به این ترتیب سفر عجیب این هندوانه شروع می‌شود.

یلدا کم فروغ در آینه سایر هنرها

کم و بیش نقاشی‌هایی با مضمون یلدا توسط نقاشان آماتور و گمنام خلق شده، اما استادان و حرفه‌ای‌های این رشته سراغ این مضمون نرفتند و اثری در این رابطه پدید نیاوردند و برهمین اساس مهم‌ترین اثر در خور در حوزه هنرهای تجسمی مربوط به این آیین، تابلوی معرق شب یلدای استاد کیومرث صیاد است که در سال ۱۳۹۱ خلق و در مرکز همایش‌های بین‌المللی کیش رونمایی شده بود.

این اثر برگرفته از نقاشی مرحوم استاد محمد حمیدی یکی از نقاشان معروف سبک قهوه خانه‌ای ایران است که دارای ۱۰۰ سانتی متر طول و ۷۰ متر عرض است.

نکته

وقتی به کارنامه هنری و خلق شده درباره یلدا نگاه می‌کنیم می بینیم که علی مولایی با ساخت ترانه «تو شب یلدای منی» و بعد از او سعید آقاخان با ساخت تله فیلم هندوانه شب یلدا موفق‌ترین هنرمندانی بودند که توانستند با خلق اثری توجه و رضایت مخاطبان را جلب کنند. با این وجود هنوز نمی‌توان به اثری به عنوان شاخص و شاهکار دست گذاشت تا عنوان کرد این اثر بهترین نمونه هنری درباره یلداست، جشنی که بازاریان درک بهتری از  آن دارند و توانستند زمینه‌های توسعه آن را فراهم سازند.

نسخه چاپی خبر